نوشته : Gregg Henriques Ph.D

زمان تقریبی مطالعه : ۱۰ دقیقه و ۳۰ ثانیه

منظور از تالیف این مقاله این است که درباره اجزاء تشکیل دهنده سیستم دفاعی ( ۱ ) بیشتر بدانیم . بر اساس نظریه تطابق شخصیتی ( ۲ ) ، سیستم دفاعی یکی از پنج نظام سازگاری شخصیتی است و چهار سیستم دیگر ، شامل

– عادت ها ( ۳ )
– احساسی – تجربی ( ۴ )
– وابستگی ( ۵ )
– توجیهی ( ۶ )

هستند .‌ بر عکس سیستم های فوق ، تشخیص قطعی سیستم دفاعی آسان نیست ‌ . در واقع روانشناسانی از نحله های فکری گوناگون تعداد بسیاری از موقعیت ها را با این مفهوم مطابقت داده اند . برخی همچون فروید ( ۷ ) آن را مرکز ثقل تقریبا همه جنبه های عملکرد انسان دانسته اند و بعضی از جمله واتسون ( ۷ ) آن را به عنوان مفهومی مبهم ، مردود شمرده اند . در آخرین بازنگری ها در مورد سیستم دفاعی ، هارت ( ۸ ) نشان داده است که حتی امروز هم جایگاه واقعی این سیستم ناشناخته است . بحث و جدل های فراوان در مورد پایه و اساس ماهیت این مفهوم همچنان ادامه دارد .

🟠 سیستم دفاعی چه جایگاهی دارد ؟

برای آنکه منظور ما از آنچه که سیستم دفاعی نام گذاشته ایم روشن شود ، در تصویر ( الف ) طرحی از نظریه تطابق شخصیتی ترسیم شده است . به جایگاه سیستم دفاعی توجه کنید که بالاتر از سیستم های عادت ها ، احساسی – تجربی و وابستگی قرار دارد . این سه ، سیستم های نیمه – خود آگاه ( ۹ ) هستند که در ذیل و مستقل از هوشیاری کامل خود آگاه ( ۱۰ ) عمل می کنند و با مفهوم ناخودآگاه ( ۱۱ ) فروید مرتبط هستند ‌. از نظر فروید ، آگاهی ( ۱۲ ) پاسخی به هوشیاری است که در آن انعکاس پیدا می کند و نه پدیده ای روانشناختی . سیستم دفاعی پایین تر از سیستم توجیهی واقع شده است که با خود آگاهی ( ۱۳ ) در ارتباط است و از آن انعکاس می گیرد .

در تصویر ( ب ) ، طرحی از آگاهی به تصویر کشیده شده است که سه حوزه در آن مشخص شده اند :

-خود تجربی
– خود درونی ( روایت انسان از خود و آنچه که نمایانگر اوست )
– خود بیرونی ( تصویری که فرد تمایل دارد از خود نشان بدهد و طوری که آن را به دیگران منتقل می کند )

به علاوه مابین این حوزه ها ، غربال هایی هم وجود دارد . غربال های فروید بین آگاهی تجربی و خود درونی تعبیه شده اند . این غربال ها مستقیما با سیستم دفاعی در ارتباط هستند به طوری که این دو تقریبا باهم یک معنی دارند اما سیستم دفاعی گسترده تر بوده و کارکرد آن فراتر از غربال گری صرف است .

ما در برابر چه چیزی از خود دفاع می کنیم ؟

افراد بیشتر تمایل دارند در یک وضعیت معین جا بیافتند و آن را حفظ کنند . مثلا مردی که به عنوان یک پدر خوب شناخته می شود در مقابل این اتهام که بی عاطفه بوده و به احساسات دخترش بی تفاوت است ، مقاومت می کند و سیستم دفاعی او فعال می شود . آدم ها در مقابل خیلی چیزها از خود دفاع می کنند اما پنج مورد از همه بارزتر هستند :

۱ – مرگ و فکر کردن به آن
۲ – تهدید جهان بینی و نظام باورها و اعتقادات
۳ – به خطر افتادن رابطه با فرد دیگر
۴ – تهدید اعتماد به نفس و خود باوری
۵ – احساسات دردناک ، اتفاقات ترسناک و خاطرات به جای مانده از آسیب های شدید روانی ( ۱۴ )

سیستم توجیهی به دنبال توازن و تعادل است تا فرد بتواند در وضعیت موجه بودن باقی بماند تا در آن احساس امنیت و مشروعیت کند . وقتی پدری به بی تفاوت بودن نسبت به دخترش متهم می شود ، موجه بودن او از حالت توازن خارج می شود و در واکنش ، آن را به چالش می کشد . بعد از مدتی ، پاسخی دریافت می کند و بالاخره با قبول اینکه در یک لحظه کوتاه بی عاطفگی به خرج داده و این به این معنی نیست که او همیشه همین طور رفتار می کند ، به وضعیت تعادل بر می گردد .

چرا سیستم دفاعی اینگونه عمل می کند ؟

عملکرد سیستم دفاعی فرد در اجتماع درست مثل یک وکیل مدافع است به خصوص هنگامی که در وضعیت منازعه ، عدم قطعیت یا عدم احساس امنیت قرار داشته باشد . یک وکیل مدافع ، اطلاعات را در ذهن خود بر اساس هدف و منظوری غربال می کند که همانا دستیابی به یک تعادل توجیه پذیر است که بتوان روایت معنی داری ارائه داد که در آن فرد احساس امنیت و مشروعیت کند . وقتی کسی متهم می شود یعنی دیگر احساس امنیت و مشروعیت نمی کند ‌ . این چهار چوب کاری هم تحقیقات نوین درباره ناهنجاری شناختی ( ۱۵ ) و هم نظریه جدید محرک های روانی ( ۱۶ ) را در بر می گیرد ‌ ‌. همانطور که سوانسون ( ۱۷ ) در کتاب < دفاعیات ایگو ( ۱۸ ) برای مشروع جلوه دادن رفتار ها > می نویسد ، همه دفاعی که ایگو از خود می کند را می توان در توجیهاتی که مردم برای خود و دیگران می تراشند ، به عینه دید . این دفاعیات برای نه فقط برای دیگران ، بلکه برای خود فرد هم ، طراحی شده اند .

سیستم دفاعی چطور عمل می کند ؟‌

سیستم دفاعی از طریق دو فرآیند کار می کند ؛ اول ، غربال گری و ممانعت از اطلاعات ، تصاویر ، محرک ها یا احساساتی که منجر به ایجاد وضعیت توجیه ناپذیر بودن می شوند . این بازدارندگی در مثلث تعارض مالان ( ۱۹ ) در تصویر ( ج ) ترسیم شده است . قاعده مثلث معرف احساسات ، تصاویر و محرک هایی است که باعث ایجاد استرس شده و سبب واکنش دفاعی می شوند و همیشه با نوعی انتقال توجه از یک تجربه به تجربه ای دیگر همراه هستند تا از ایجاد اضطراب جلوگیری شده و حواس فرد به جای دیگری پرت شود ‌ . این فرآیند در مکتب محرکه های روانی ، سرکوب ( ۲۰ ) نامیده می شود و طرفداران نظریه انحراف رفتاری ( ۲۱ ) بیشتر به آن بازدارندگی تجربی ( ۲۲ ) می گویند .‌ دیگر نمودهای غربال گری بازدارنده می توانند انکار ( ۲۳ ) ، واپس زدن ( ۲۴ ) و داشتن نظام های ارزشی دو گانه ( ۲۵ ) باشند . فرآیند اصلی دوم ، بخشی فعال از ساختار توجیه کردن است که واجد برخی جنبه های هوشیاری است اما معنی آن طوری تغییر شکل داده است که دیگر مخاطره آمیز یا مزاحم نباشد .‌ از جمله منطقی جلوه دادن ( ۲۶ ) ، عاقلانه نشان دادن ( ۲۷ ) ، تقلیل دادن یا کوچک و بی اهمیت دانستن ( ۲۸ ) و مانند آنها . همچنین عناصر ساختاری دیگری در سیستم توجیهی وجود دارند که باعث حفظ ، استحکام و یکپارچگی آن می شوند ‌. مثلا فرآیندهای نسبتا خود انگیخته ای هستند که بر اساس توجیه فرد کار می کنند و طوری عمل می کنند که اگر اتفاق بدی بیافتد ، تمایل بر آن است که ریشه های آن به عواملی خارج از خود نسبت داده شود و اگر رخداد خوبی روی بدهد ، به خصوصیات خود فرد مرتبط گردد . اگر در امتحان مردود بشویم ، به این علت است که سوالات درست طرح نشده اند و اگر نمره عالی دریافت کنیم به آن دلیل است که باهوش هستیم .

فرآیندهای دفاعی در چه زمانی مفید و چه موقع مخرب هستند ؟

سیستم های توجیهی حداقل مستلزم چند عامل هستند که در آنها ایجاد تعادل ، استحکام و یکپارچگی کند تا بتوانند درست عمل کنند . برای اینکه فرد در اجتماع بهترین عملکرد را داشته باشد باید نگرش مثبتی نسبت به خود داشته باشد که مبتنی بر واقعیت بوده و درستی آن پذیرفته شود . تحقیقات بر روی خودانگاره ( ۲۹ ) و ناهنجاری ها و جهت گیری های آن نشان می دهد که‌ به طور کلی ، موقعیت اجتماعی ایده آل وضعیتی است که در آن جهت گیری اطلاعات به سمتی باشد که بتواند فرد و اشخاصی را که در زندگی برای او مهم هستند را موجه جلوه بدهد . بنابر این برخی جهت گیری های دفاعی مفید هستند . به علاوه ، واکنش های دفاعی که به منظور سازگاری اتخاذ می شوند به افراد کمک می کنند عواطف شدید خود را مهار نمایند بدون اینکه احساس ضعف و ناتوانی کنند .‌ مثلا شخصی که‌ در پشتی منزل را باز می گذارد و حیوان خانگی او از خانه بیرون می زند و با ماشین تصادف می کند و تلف می شود ، تا یک ساعت بعد از آن کمی دچار شک می شود و در فاصله زمانی تا وقتی که به اعضا خانواده اطلاع بدهد و از محل کار مرخصی بگیرد و حیوان را نزد دامپزشک ببرد و ترتیب دفن او را بدهد ، به شدت سعی می کند خود را کنترل کند اما پس از چند ساعت به حال زاری و گریه می افتد . این واکنش دفاعی در برابر درد و رنج باعث می شود فرد پیش از آنکه از شدت غم و اندوه فرو بپاشد ، به امورات خود سر و سامان بدهد . البته واکنش های دفاعی عناصری از تخریب هم در خود دارند . یکی از بدترین جنبه های تدافع این است که خارج از هوشیاری عمل می کند و ما به آن دسترسی نداریم و ثانیا اطلاعاتی را که در آگاهی در دسترس ما هستند را منحرف و گمراه می کند بنابر این ما حواس ما کاملا جمع نیست و آسیب پذیر خواهیم بود و از سوی دیگر ، تاثیر آن بر روی کاهش اضطراب در کوتاه مدت است ، اما مشکلات طولانی مدتی ایجاد می کند چون ما را از مسائل اصلی و کلیدی منحرف می کند و آخرین و شاید مهمترین نکته اینکه ، واکنش های دفاعی باعث توقف و سکون در رابطه می شود . هر کسی که با فرد دیگری در رابطه ای عمیق است که آن شخص در مورد برخی موارد واکنش دفاعی اتخاذ می کند ( و چه کسی اینطور نیست ؟ ) می داند که برخی تجربیات تا چه حد می توانند ناراحت کننده باشند .

پس دفعه بعد که احساس کردید در جایگاه وکیل مدافع نشسته اید ، فرصتی پیدا کنید تا متوجه و ملتفت بشوید از چه چیزی ، چرا و چطور ممکن است نشأت گرفته باشد .

من دکتر افسانه وکیلی و همکارانم در مرکز مشاوره مهر شما را با مکانیزم های دفاعی که افراد در رابطه به آن متوسل می شوند آشنا می کنیم و به شما یاری می دهیم انگیزه ها و ریشه های آنها را بشناسید و ارتباطی موثر ، پویا و رو به رشد برقرار کنید .

⭕️ کلید واژه ها :

( ۱ ) : Psychological defensive system
( ۲ ) : Character Adaptation Systems Theory [ CAST ]
( ۳ ) : Habit
( ۴ ) : Feeling/experiential
( ۵ ) : Relational
( ۶ ) : Justification
( ۷ ) : Freud
( ۸ ) : Watson
( ۹ ) : Sub-self – conscious
( ۱۰ ) : Full self – conscious awareness
( ۱۱ ) : Unconscious
( ۱۲ ) : Consciousness
( ۱۳ ) : Self – consciousness
( ۱۴ ) : Truama
( ۱۵ ) : Cognitive dissonance
( ۱۶ ) : Psychodynamic theory
( ۱۷ ) : Swanson
( ۱۸ ) : Ego
( ۱۹ ) : Malan
( ۲۰ ) : Repression
( ۲۱ ) : Behavioral inclination
( ۲۲ ) : Experiential avoidance
( ۲۳ ) : Denial
( ۲۴ ) : Suppression
( ۲۵ ) : Compartmentalizing
( ۲۶ ) : Rationalizing
( ۲۷ ) : Intellectualizing
( ۲۸ ) : Minimizing
( ۲۹ ) : Self – concept

منبع :

https://www.psychologytoday.com/intl/blog/theory-knowledge/201509/understanding-the-defensive-system

گردآوری و تنظیم : مرکز مشاوره و روانشناسی مهر